اقسام قياس

قياس در يك تقسيم اساسی ، منقسم می‏گردد به دو قسم : اقترانی و
استثنائی .
قبلا گفتيم كه هر قياسی مشتمل بر لااقل دو قضيه است ، يعنی از يك قضيه‏
قياس تشكيل نمی‏شود و به عبارت ديگر يك قضيه هيچگاه مولد نيست . و نيز
گفتيم دو قضيه آنگاه قياس تشكيل می‏دهند و مولد می‏گردند كه با نتيجه مورد
نظر بيگانه نبوده باشند . همانطوری كه فرزند وارث پدر و مادر است و
هسته اصلی او از آنها بيرون آمده است ، همين طور است نتيجه نسبت به‏
مقدمتين . چيزی كه هست نتيجه گاهی به صورت پراكنده در مقدمتين موجود
است يعنی هر جزء ( موضوع و يا محمول در حمليه ، و مقدم يا تالی در شرطيه‏
) در يك مقدمه قرار گرفته است ، و گاهی يكجا در مقدمتين قرار گرفته‏
است . اگر به صورت پراكنده در مقدمتين قرار گيرد " قياس اقترانی "
ناميده می‏شود ، و اگر يكجا در مقدمتين قرار گيرد " قياس استثنائی "
ناميده می‏شود . اگر بگوييم :
آهن فلز است . ( صغرا )

هر فلزی در حرارت منبسط می‏شود . ( كبرا )
پس آهن در حرارت منبسط می‏شود . ( نتيجه )
در اينجا سه قضيه داريم : قضيه اول و دوم را " مقدمتين " و قضيه سوم‏
را " نتيجه " می‏خوانيم . نتيجه به نوبه خود از دو جزء اصلی تركيب شده‏
است : موضوع و محمول .
موضوع نتيجه را اصطلاحا " اصغر " می‏نامند و محمول آن را " اكبر "
می‏خوانند و چنانكه می‏بينيم اصغر در يك مقدمه قياس سابق الذكر قرار دارد
و اكبر در مقدمه ديگر آن .
مقدمه‏ای كه مشتمل بر اصغر است ، اصطلاحا صغرای قياس ناميده می‏شود ، و
مقدمه‏ای كه مشتمل بر اكبر است ، اصطلاحا كبرای قياس ناميده می‏شود .
ولی اگر قياس به نحوی باشد كه " نتيجه " يكجا در مقدمتين قرار گيرد
، با اين تفاوت كه با كلمه‏ای از قبيل " اگر " ، " هر زمان " و يا "
لكن " يا " اما " توأم است ، [ چنين قياسی را قياس استثنائی گويند ]
. مثلا ممكن است چنين بگوييم :
اگر آهن فلز باشد در حرارت منبسط می‏شود .
لكن آهن فلز است .
پس در حرارت منبسط می‏گردد .
قضيه سوم كه نتيجه است يكجا در مقدمه اول قرار دارد و به اصطلاح ،
مقدمه اول يك قضيه شرطيه است و نتيجه قياس ، [ تالی ] آن شرطيه است .

فلز در حرارت منبسط می‏شود .
پس آهن در حرارت منبسط می‏شود .
" فلز " نقش رابط و حد وسط و يا حد مشترك را دارد . حد وسط يا حد
مشترك ضرورتا بايد در صغرا و كبرا تكرار شود ، يعنی هم بايد در صغرا
وجود داشته باشد و هم در كبرا . و چنانكه می‏بينيم مجموعا صغرا و كبرا از
سه ركن تشكيل می‏شوند كه اينها را " حدود قياس " می‏نامند :
1 - حد اصغر .
2 - حد اكبر .
3 - حد وسط يا حد مشترك .
حد وسط ، رابطه پيوند اكبر به اصغر است ، و هم او است كه در هر دو
مقدمه وجود دارد و سبب می‏شود كه مقدمتين با يكديگر بيگانه نباشند .
اكنون می‏گوييم قياس اقترانی به اعتبار نحوه قرار گرفتن حد وسط در صغرا
و كبرا چهار صورت و شكل مختلف پيدا می‏كند كه به شكلهای چهارگانه معروف‏
است .

شكل اول :

اگر حد وسط ، محمول در صغرا و موضوع در كبرا قرار گيرد

شكل اول است .
مثلا اگر بگوييم : " هر مسلمانی معتقد به قرآن است ، و هر معتقد به‏
قرآن اصل تساوی نژادها را كه قرآن تأييد كرده است قبول دارد ، پس هر
مسلمانی اصل تساوی نژادها را قبول دارد " شكل اول است ، زيرا حد وسط (
معتقد به قرآن ) محمول در صغرا و موضوع در كبرا است ، و اين طبيعی ترين‏
شكلهای قياس اقترانی است . شكل اول بديهی الانتاج است ، يعنی اگر دو
مقدمه ، صادق باشند و شكل آنها نيز شكل اول باشد ، صادق بودن نتيجه بديهی‏
است . و به عبارت ديگر : اگر ما علم به مقدمتين داشته باشيم و شكل‏
مقدمتين از نظر منطقی شكل اول باشد ، علم به نتيجه ، قهری و قطعی است .
عليهذا نيازی نيست كه برای منتج بودن شكل اول اقامه برهان بشود ، بر
خلاف سه شكل ديگر كه منتج بودن آنها به حكم برهان اثبات شده است .

شرايط شكل اول :

شكل اول به نوبه خود شرايطی دارد . اين كه گفتيم شكل اول بديهی الانتاج‏
است به معنی اين است كه با فرض رعايت شرايط ، بديهی الانتاج است .
شرايط شكل اول دو تا است :
الف - موجبه بودن صغرا پس اگر صغرا سالبه باشد قياس ما منتج نيست .
ب - كلی بودن كبرا پس اگر كبرا جزئيه باشد قياس ما منتج نيست .
عليهذا اگر گفته شود : " انسان فلز نيست و هر فلزی در

حرارت منبسط می‏شود " قياس عقيم است و مولد نيست . زيرا قياس ما شكل‏
اول است و صغرای قياس ، سالبه است در حالی كه بايد موجبه باشد .
همچنين اگر بگوييم : " انسان حيوان است ، بعضی حيوانها نشخوار كننده‏اند
" باز هم قياس ما عقيم است ، زيرا شكل اول است و كبرا جزئيه است و
حال آنكه كبرای شكل اول بايد كليه باشد .

شكل دوم :

اگر " حد وسط " در هر دو مقدمه محمول واقع شود شكل دوم است .

اگر بگوييم : " هر مسلمانی معتقد به قرآن است . هر كس آتش را

تقديس كند معتقد به قرآن نيست . پس هيچ مسلمانی آتش را تقديس نمی‏كند

" شكل دوم است .

شكل دوم بديهی نيست ، به حكم برهان اثبات شده كه با رعايت شرايطی كه‏

ذيلا ذكر می‏كنيم منتج است . از ذكر برهان مزبور صرف نظر می‏كنيم و به‏

شرايط آن می‏پردازيم .

شرايط شكل دوم

شرايط شكل دوم دو چيز است :
الف - اختلاف مقدمتين ( صغرا و كبرا ) در كيف ، يعنی " ايجاب و
سلب " .
ب - كليت كبرا .
عليهذا اگر دو مقدمه ، موجبه يا سالبه باشد ، و يا اگر كبرا

جزئيه باشد ، قياس ما منتج نيست . مثلا :
" هر انسانی حيوان است ، و هر اسبی حيوان است " منتج نيست ، زيرا
هر دو مقدمه ، موجبه است و بايد يكی موجبه و ديگری سالبه باشد . و
همچنين : " هيچ انسانی علفخوار نيست ، و هيچ كبوتری علفخوار نيست "
منتج نيست ، زيرا هر دو مقدمه سالبه است . و همچنين " هر انسانی حيوان‏
است ، و بعضی از اجسام حيوان نيست " عقيم است ، زيرا كبرای قياس ،
جزئيه است و بايد كليه باشد .

شكل سوم و شرايط آن :

اگر " حد وسط " موضوع در هر دو مقدمه باشد شكل سوم است ( 1 ) .

شرايط شكل سوم عبارت است از :

الف - موجبه بودن صغرا .

ب - كليت يكی از دو مقدمه .

عليهذا قياس ذيل : " هيچ انسانی نشخوار كننده نيست ، هر انسانی‏

نويسنده است " عقيم است ، زيرا صغرا سالبه است . و همچنين " بعضی از

انسانها عالمند ، و بعضی از انسانها عادلند " عقيم است ، زيرا هر دو

مقدمه ، جزئيه است و لازم است يكی از دو مقدمه كلی باشد .

شكل چهارم و شرايط آن :

شكل چهارم آن است كه " حد وسط " موضوع در صغرا و
پاورقی :
( 1 ) مثل اين كه بگوييم هر انسانی فطرتا علم دوست است ، هر انسانی‏
فطرتا عدالتخواه است ، پس بعضی علم دوستان عدالتخواهند .

محمول در كبرا باشد ، و اين دورترين اشكال از ذهن است . ارسطو كه مدون‏
منطق است اين شكل را ( شايد به علت دوری آن از ذهن ) در منطق خويش‏
نياورده است ، بعدها منطقيين اضافه كرده‏اند . شرايط اين شكل يكنواخت‏
نيست ، يعنی به دو صورت می‏تواند باشد ، به اين نحو كه :
1 - هر دو مقدمه موجبه باشد .
2 - صغرا كليه باشد .
و يا به اين نحو كه :
1 - مقدمتين در ايجاب و سلب اختلاف داشته باشند .
2 - يكی از دو مقدمه ، كليه باشد .
برای احتراز از تطويل ، از ذكر مثالهای منتج و عقيم خودداری می‏كنيم ،
زيرا هدف ما بيان اصول و كليات منطق است نه درس منطق . در اينجا خوب‏
است دو بيت معروفی را كه چهار شكل را تعريف كرده ، برای بهتر به خاطر
ماندن آنها ذكر كنيم .
اوسط اگر حمل يافت در بر صغرا و باز وضع به كبرا گرفت شكل نخستين‏
شمار

هم خوب است بيت معروف ديگری كه شرائط اشكال چهارگانه را با علائم‏
رمز ، يعنی با حروف بيان كرده است برای ضبط نقل كنيم :
مغكب اول خين كب ثانی و مغ كاين سوم در چهارم مين كغ ، يا خين كاين‏
شرط دان

علائم رمزی به اين شرح است :
م = موجبه بودن .
غ = صغرا .
ك = كليت .
ب = كبرا .
خ = اختلاف مقدمتين در ايجاب و سلب .
ين = مقدمتين .
اين = احدی المقدمتين ( يكی از دو مقدمه )

نظرات شما عزیزان:

نمیدونم کیم!تو میدونی کیم؟

ساعت9:15---7 ارديبهشت 1393

اصلان هم وبلاگت قشنگ نیست ...
معرکه ست.

پری دریایی

ساعت14:04---8 فروردين 1393

- [ایمیل]

اوف حالا چه همه ناز میکنی!!!!!!!

واقعا جالبه کارم به جایی رسیده که باید ناز یه مرد گنده رو بخرم

اره دیگه ... زندگیه...یه وقتایی بود برا کسی تره هم خورد نمی کردم حالا رو ببین...!

مهم نیست

دوستت دارم

مهم اینه که دوستت دارم

مهم نیست چقدر خورد میشم

مهم مرام خودته!
پاسخ:حق با شماست

پری دریایی

ساعت1:13---8 فروردين 1393

[وب سایت] - [ایمیل]

کفرم را که در می آوری ، ایمانم به عشق بیشتر میشود !
.
.
.
عشق یعنی : به سادگی دست کسی را می گیری و به سختی هرگز رهایش نمی کنی !

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: